Picnic: werken voor de laagste prijs

De onlinesupermarkt Picnic groeit als kool. Dat deed ze toch al voor de coronacrisis, maar nu mensen in de 'anderhalvemetermaatschappij' het liefst niet naar reguliere supermarkten gaan, worden boodschappen steeds vaker online besteld. Alhoewel Picnic minder dan vijf jaar geleden is opgericht, bezorgt het bedrijf in meer dan 100 steden, en werken er meer dan 4.000 mensen. Met ruim 300.000 klanten en een omzet van ongeveer 300 miljoen is Picnic zeker geen kleine startup meer.

Het verlies van bijna 50 miljoen over 2017, het laatste jaar waarover Picnic cijfers heeft vrijgegeven, werd opgelost met forse kapitaalinjecties. Zo ontving Picnic in 2017 100 miljoen en in 2019 nog eens 250 miljoen aan investeringen van meerdere rijke families, investeringsfondsen, en de ABN AMRO. Picnic gebruikt moderne, elektrische bezorgautootjes, en in de distributiecentra wordt nieuwe technologie ingezet. Ook ontgroeit Picnic het nationale niveau van Nederland, de uitbreiding naar Duitsland is al gestart.

Op het eerste gezicht lijkt Picnic een lichtend voorbeeld van een goed gerund, snelgroeiend bedrijf dat op slimme wijze nieuwe technologie combineert met het effectief inzetten van werkers. Echter, zoals de afgelopen jaren al meerdere malen in het nieuws is gekomen, er zijn ook klachten. Niet van de klanten, die overwegend tevreden zijn, maar van de mensen die werken voor Picnic. Het gaat dan om onveilige werkomstandigheden, laag salaris, en te weinig werkuren. Dan was er ook de rechtszaak van de FNV, die werd aangespannen om Picnic de lonen volgens de collectieve arbeidsovereenkomst (cao) voor supermarkten te laten betalen voor alle werkers. Deze rechtszaak werd verloren, waarover later meer.

In dit artikel wil ik kritisch kijken naar Picnics relatie met haar medewerkers, in het bijzonder die in de distributiecentra. Er zijn al meerdere van dit soort stukken geschreven, maar nog geen een, voor zover ik kon zien, die probeerde een compleet overzicht te geven van alle misstanden bij Picnic. Ook heb ik met meerdere huidige en voormalige werkers van distributiecentra gesproken, wat mij een uniek inkijkje geeft in de arbeidsomstandigheden.

Werkwijze & Werkdruk

Wat snel opvalt als je een distributiecentrum ('fulfilment centers' of 'FC's' in Picnic-jargon) van Picnic binnenloopt is de grote hoeveelheid gekleurde polo's. De kleur geeft de rol of rang van de werker aan. Zo is er oranje, de kleur voor de trainees. Na trainee word je een 'shopper', en krijg je een rode polo. Deze kleur heeft het merendeel aan. Verder is er nog blauw voor trainers, zwart voor teamleiders, grijs voor shopper+ (een rang die tussen teamleider en shopper zit), en groen voor de kwaliteitscontrole.

Of je nou voor klanten hun boodschappen in een krat doet ('orderpicker'), deze kratten vervolgens in metalen frames zet die de vrachtwagens in kunnen ('dispatch'), of weer de schappen bijvult ('refill'), dit zijn allemaal activiteiten die je in je eentje doet. Je werkt dan ook nauwelijks actief samen, en hebt buiten de pauzes weinig mogelijkheden om met elkaar te praten.

Hoe kan het dat er geen chaos ontstaat op de werkvloer? Dat zit zo: Picnicwerkers hebben tijdens hun werkdag een 'scanner' op hun arm zitten, eencomputertje waaruit een scanner komt die om de wijsvinger zit. Deze scanners worden constant gebruikt. Feitelijk bepaalt de scanner wat je moet doen. Ben je bijvoorbeeld een orderpicker dan geeft de scanner steeds het volgende product aan. Bijvoorbeeld een zak kattenvoer, die je voor de klant in een krat moet doen. Je scant dan eerst de streepjescode op de zak en vervolgens de streepjescode van het krat waar je het in doet. Sta je op dispatch, dan scan je het krat en de locatie van het frame waar je het krat inzet. De gegevens van al deze handelingen worden opgeslagen en doorgestuurd naar een centrale server. Hierdoor kunnen de managers niet alleen in een oogopslag zien hoe snel elk individu werkt, maar ook hoe snel een bepaalde afdeling werkt, of mensen de hele dag door even snel werken, hoe veel rust mensen nemen, enzovoort.

Van belang is dat je een bepaalde snelheid haalt. Als je als trainee de juiste snelheid haalt kan je een promotie naar shopper krijgen, en vanaf dat moment wordt van je verwacht dat je deze snelheid altijd haalt. Het werk bij Picnic is dus misschien in een bepaald opzicht simpel, makkelijk is het niet. Lang stilstaan is geen optie, en na de gemiddelde werkdag ben je best moe. Nu is erop zich niks mis met (lichamelijk) vermoeiend werk, mits het werk op een gezonde manier gedaan kan worden en er voldoende salaris tegenover staat.

Dochterondernemingen, nulurencontracten en payrollbedrijven

Maar veel betaalt een Picnic-baan niet. Het salaris voor volwassenen ligt in de distributiecentra net boven de tien euro per uur. Een baan als bezorger verdient zelfs nog minder. Wat hier ook van belang is, is dat Picnic niet aan toeslagen doet. Je krijgt dus niet extra voor werken op zondag, voor werken in de koelcel (waar je soms een hele dag door moet brengen), of voor heel vroeg of laat werken. Aangezien bijna alle shifts of vroeg beginnen, of juist laat klaar zijn, lopen de medewerkers van Picnic een hoop geld mis in vergelijking tot medewerkers van andere supermarkten, die wel toeslagen krijgen.

Let wel: ik heb het hier, als ik de distributiecentra en bezorgmedewerkers bespreek, steeds over 'Picnic medewerkers'. Dit is echter in zeker opzicht feitelijk onjuist. De 'echte' Picnic BV bestaat enkel uit de mensen die het assortiment bepalen. Alle andere banen, allemaal cruciaal voor de werking van het bedrijf, zijn ondergebracht in aparte BV's. Zo zijn er alleen al drie BV's voor de distributiecentra, één voor de bezorgdienst, één voor technologische ontwikkelingen binnen Picnic, één voor de tak in Duitsland, en nog zo een paar.

Over deze constructie ging de door FNV aangespannen rechtszaak. Volgens de vakbond zorgt deze constructie ervoor dat Picnic de supermarkt-cao niet hoeft aan te houden voor werkers die eigenlijk wel voor een supermarkt werken. Dat Picnic een online supermarkt is zou niet uit moeten maken, want de werkers van andere online supermarkten krijgen wel volgens de supermarkt-cao betaald. Uiteindelijk heeft de rechter bepaald dat Picnic BV de supermarkt-cao moet toepassen, maar dat alle dochterondernemingen dat niet hoeven te doen.

Wat de zaak nog ingewikkelder maakt, is het feit dat de dochterondernemingen werken met payrollbedrijven. Dit betekent dat, met de uitzondering van een paar leidinggevenden, niemand op de werkvloer zijn loonstrookje van Picnic zelf krijgt. Je nulurencontract wordt afgesloten met een payrollbedrijf. Het gebruik van payrollbedrijven met nulurencontracten heeft twee duidelijke voordelen voor Picnic. Het eerste voordeel is dat werkers makkelijker kunnen worden ontslagen. Aangezien het om nulurencontracten gaat,kan je als werker op een gegeven moment gewoon niet meer worden ingepland. Nu zijn er al meerdere klachten geweest van voormalige Picnic-werkers, die zeggen dat ze zijn ontslagen vanwege 'onrust stoken', nadat ze in gesprek waren gegaan met de vakbond. [1] Picnic ontkent stellig enig verband.

Het tweede voordeel is een financiële: Je kunt als werker eerder naar huis worden gestuurd. Stel dat jij vier dagen in de week voor Picnic gaat werken in de avonddienst (15:00 - 24:00), dan krijg je voor elke dag acht uur aan loon (voor het uur pauze krijg je niet betaald). Echter, als jij telkens om 22:00 naar huis wordt gestuurd, dan loop je acht uur aan loon mis. Een hele werkdag. En er is niet op in te plannen, want je komt er pas achter op de dag zelf. Dit is winstgevend voor Picnic, maar erg vervelend voor de werkers van Picnic, vooral voor diegenen wier inkomen grotendeels of volledig van Picnic afhankelijk is.

Welke cao?

Welke cao houdt Picnic dan wel aan voor het gros van de werkers? Oorspronkelijk helemaal géén! Alhoewel de FNV de rechtszaak verloor, is dat niet het einde van het verhaal. De cao voor supermarkten, samengesteld door de supermarkten en de vakbonden, was bedoeld om ook toepasbaar te zijn op nieuwkomers zoals Picnic. De concurrenten van Picnic waren dan ook niet blij met de schijnconstructie van dochterondernemingen en payrollbedrijven. Zij raken nu relatief meer geld kwijt aan arbeidskosten. Daarom is de cao aangescherpt. Cruciaal voor Picnic is het volgende stukje, waarin het woord 'werkgever' wordt gedefinieerd:

"werkgever: iedere natuurlijke of rechtspersoon, die één of meer winkels in de zin van deze overeenkomst exploiteert, dan wel een (rechts)persoon die deel uitmaakt van de groep waartoe de partij die één of meer winkels in de zin van deze overeenkomst exploiteert behoort en die weliswaar niet zelf één of meer winkels exploiteert, maar wier activiteiten samenhangen met de exploitatie van de winkel(s), en werkers in de zin van deze overeenkomst in dienst heeft, met uitzondering van de werkgever die is aangesloten bij de Vereniging van Grootwinkelbedrijven in Levensmiddelen (VGL)." [2]

Werkgever is hier zo gedefinieerd dat Picnic niet meer kan zeggen dat de 'supermarkt-cao' alleen op de hoofd-BV van toepassing is.

Picnic wil haar toegang tot goedkope arbeid niet zomaar opgeven. Daarom heeft ze nu een eigen cao ontwikkeld. Dit deed ze samen met de vakbond De Unie. Deze keuze is op het eerste gezicht opmerkelijk, aangezien De Unie totaal niet actief is op de werkvloer van Picnic. Ook is de voorgestelde cao nogal mager. Zo ligt het kale uurloon voor 21 jaar en ouder nog steeds 0,49 euro per uur onder die van een reguliere supermarktmedewerker. De toeslagen ontbreken nog steeds, als ook de ADV (arbeidsduurverkorting) toeslag, die 0,91 euro per uur is. Dit lijkt misschien niet veel, maar voor de individuele medewerker gaat het, alles bij elkaar, om een serieuze verbetering van het inkomen, die haar of hem nu wordt onthouden. Tussen 20:00 en 22:00 krijg je als werker in de logistiek/distributie volgens de supermarkt-cao 25 procent toeslag, na 22:00 wordt dit 50 procent. Op zaterdagen is er de hele dag een toeslag van 30 procent, op zondag zelfs 100 procent. Het gaat dus om 1,40 euro per uur, los van de toeslagen, die nog groter zijn in de weekenden.

Omdat De Unie niet tot nauwelijks contacten heeft met de werkers van Picnic, en omdat de voorgestelde cao veel minder betaalt dan de supermarkt-cao, lijkt het erop dat De Unie hier de rol van gele vakbond vervult. Een vakbond dus, die samen met de werkgever onder de dekens kruipt om de arbeidsvoorwaarden van werkers te ondermijnen.

Deze cao werd voorgelegd aan de werkers van Picnic, waarvan een meerderheid voor heeft gestemd. Alhoewel de cao van De Unie nu de geldige is, betekent dat niet dat alles daarmee gezegd is. De nieuwe supermarkt-cao is in principe nog steeds van toepassing op Picnic, en de reguliere supermarkten zullen zeker willen dat Picnic zich ook aan deze cao zal gaan houden. Het juridische touwtrekken is waarschijnlijk nog lang niet voorbij.

Vakbond & verbeteringen

Wie het bovenstaande leest zou zich mogelijk kunnen afvragen waarom alle Picnic-werkers niet allang in een vakbondsverbond zijn samengegaan. Zien deze werkers de problemen zoals ze hier geschetst zijn zelf niet? Picnic CEO Michiel Muller heeft er het volgende over te zeggen: "Het gros van de mensen werkt met plezier bij ons. De bond heeft een paar man actief in het bedrijf; dat is geen maatstaf." [3] Wat meneer Muller niet vertelt, is dat het verloop bij Picnic vrij hoog is. Elke week komen er meerdere trainees bij omdat er shoppers weggaan. Wat hij ook niet vertelt, is dat er veel arbeidsmigranten werken. Het komt veel voor dat zij niet bekend zijn met hun rechten als arbeider. Daar komt nog bij dat deze mensen vaak afhankelijk zijn van hun Picnic-loon. De angst om ontslagen te worden als ze meedoen met vakbondsvorming kan niet genegeerd worden. De uitspraak van meneer Muller getuigt daarom in het beste geval van onwetendheid, en in het slechtste geval van een uiterst cynische instelling.

Dit alles neemt niet weg dat vakbondsacties wel degelijk tot verbetering van de werkomstandigheden hebben geleid. Zo lagen er in januari 2019 flyers van Picnic in kantines van de distributiecentra, waarin Picnic uitlegde hoe ze de werkveiligheid had verhoogd, en nog zouden verhogen in de komende maanden. Dit volgde op een vakbondsactie in december, waar een groep werkers een brief met klachten over de werkveiligheid overhandigde aan het Picnic-bestuur. Over deze actie stond echter niets in de flyers, wat de indruk kan geven dat Picnic de veranderingen uit eigen beweging doorvoerde.

Een ander voorbeeld van arbeiders die hun rechten afdwingen is te vinden in de distributiecentra van Nijkerk en Utrecht. Hier hebben stiptheidsacties plaatsgevonden. Dat houdt in dat er strikt volgens de regels en procedures voor veiligheid en ordentelijkheid wordt gewerkt. In de praktijk kwam het erop neer dat het proces flink vertraagde. Honderden orders moesten worden afgezegd, uitgesteld of verplaatst naar andere locaties waar alleen massaal overwerk de impact van de acties enigszins kon opvangen.

Het idee achter dit soort acties is dat je het management laat zien dat de mensen op de werkvloer met elkaar praten over hun werkomstandigheden en hoe ze die kunnen veranderen. Dit zet druk op het management. Want als de werkvloer gezamenlijk wat langzamer werkt, dan is het ook niet ondenkbaar dat ze gezamenlijk het werk neerleggen. Omdat een staking voor Picnic veel geld zou kosten zijn ze bij deze FC's de wensen van de werkers tegemoetgekomen: wie er langer dan een jaar werkt krijgt (in principe) een vast contract aangeboden met een gegarandeerd inkomen. Normaal gesproken wordt dit soort verbeteringen veroorzaakt door werkers die al een vast contract hebben. Dat flexwerkers dit hebben afgedwongen is heel bijzonder.

Conclusie

Als we nu naar het totaalplaatje kijken zien we dat het verhaal dat Picnic graag over zichzelf vertelt, een verhaal over een jonge, frisse start up die dankzij de technologische vernieuwingen bijzonder hard groeit, niet klopt. Het verhaal van Picnic is niet compleet zonder ook te vertellen over de uitbuiting van een grote groep arbeiders, jong en oud. Het inzetten van flexwerkers via payrollbedrijven en uitzendbureaus is de laatste jarensteeds gebruikelijker geworden, dus Picnic is eerder symbolisch voor het probleem dan een uniek geval.

Het is, vanuit het oogpunt van Picnic en soortgelijke bedrijven, logisch dat ze zich zo gedragen. Volgens de Nederlandse wetgeving is het legaal wat er allemaal gebeurt, en in de gevallen waar dat niet zo is wordt het beleid pas na een rechtszaak aangepast. 'Beter achteraf vergiffenis vragen, dan vooraf toestemming' lijkt het motto van deze bedrijven. Als we alleen de wet laten bepalen wat wel en niet kan, dan zullen steeds meer bedrijven overstappen op vergelijkbare schijnconstructies. Picnic en soortgelijke bedrijven bewijzen wat sommigen vergeten zijn: arbeiders krijgen hun rechten via strijd, niet via de rechtbank of vanwege de goodwill van hun baas. Van werkveiligheid tot vaste contracten, Picnic veranderde pas toen de werkers zich organiseerden. Verdere organisatie van Picnics werkvloer zal daarom ook cruciaal zijn als de werkers een cao willen afdwingen waarvoor ze wel eerlijk betaald krijgen.

De economische strijd, dat wil zeggen het organiseren van acties door de werkers, is bij Picnic vruchtbaar gebleken. Maar het kan voor de werkers soms ook op een gevecht tegen de bierkaai lijken. Gewonnen rechten kunnen ze weer kwijtraken, en het risico om ontslagen te worden loert altijd om de hoek. Gelukkig zijn er ook initiatieven buiten Picnic die alsnog de werkers van Picnic kunnen helpen. Zo is er de 'voor 14' campagne, die als doel heeft het minimumloon naar 14 euro per uur te verhogen voor alle arbeiders in Nederland. Want als de economische strijd niet voldoende is, dan is politieke strijd noodzakelijk.

[1] https://www.ad.nl/binnenland/fnv-picnic-ontslaat-klagend-personeel~a043e4cf/?referrer= [2] Cao Supermarkten 2019-2020 [3] https://www.ad.nl/binnenland/fnv-picnic-ontslaat-klagend-personeel~a043e4cf/?referrer=

Bron: Voorwaarts, 29 april 2020, Rubriek Werk.