Complottheorieën: een doodlopende weg voor de arbeidersklasse

Sinds het begin van de coronapandemie zien we een opmars van complottheorieën, zoals het idee dat corona een fabeltje is, bedoeld om een nieuwe wereldorde af te dwingen, of dat er microscopische chips in vaccins zouden zitten. Deze trend, waarin complottheorieën aan populariteit winnen, is echter al ouder. In dit stuk gaan we in op het complotdenken, op de problemen die eraan kleven, maar ook waarom het nu opduikt.

"Enkele corporaties bezitten bijna de gehele economie", zo klinkt de kalme stem van Tim G. in een filmpje dat op Youtube rondwaart. Vervolgens neemt hij de kijker mee en laat hij zien hoe enkele grote institutionele beleggers weer grotendeels verantwoordelijk zijn voor het kapitaal van deze grote bedrijven. Een verhaal dat menig communist herkenbaar in de oren klinkt. Het filmpje is echter geen politiek-economische analyse van het monopoliekapitaal, maar daalt af - door maar lang genoeg lijntjes te verbinden - in een sinister complot, waarin de grote leiders Covid verzonnen hebben om een grote 'Reset' van de wereld van de grond te krijgen.

Een reactionaire benadering die het kapitalisme buiten schot laat

Op het internet circuleren er veel van zulke complotdenkers en met de recente ontwikkelingen winnen zij aan populariteit. Het begint veelal met een onderwerp waar veel mensen zich terecht zorgen over maken of boos over zijn. Bijvoorbeeld het uithollen van de zorg, het mismanagen van de pandemie en de tegenstrijdigheden in het regeringsbeleid, of de concentratie van kapitaal en macht bij een kleine minderheid. Maar in plaats van wetenschappelijk te bestuderen waarom deze en andere problemen zich voordoen, worden allerlei uit de context gehaalde feiten en vermeende feiten aan elkaar gelinkt. Deze theorieën wijzen uiteindelijk altijd op het gedrag van enkele personen als de uiteindelijke oorzaak. Die slechte complotleiders moeten verwijderd worden, en dan is de wereld weer in orde. Zo blijft het systeem als geheel steevast buiten schot.

Het grootste probleem met het complotdenken is dan ook niet of het complot wel of niet waar is. Het grootste probleem ligt in de onwetenschappelijke en eenzijdige (ondialectische ofwel metafysische) manier waarop de werkelijkheid benaderd wordt. Er wordt gefocust op de rol van specifieke personen of instellingen, terwijl niet doorgedrongen wordt tot de essentie van de ontwikkelingen en de werkelijke oorzaak van de problemen. Het is deze onwetenschappelijke manier van denken die het complotdenken reactionair maakt.

Complotdenken nuttig voor het systeem

Het is dus niet vreemd dat complottheorieën ook door delen van het kapitaal gesteund worden. Niet alleen omdat het volledig afleidt van de werkelijke oorzaak van allerlei maatschappelijke problemen, waarmee het kapitalisme buiten schot blijft, maar ook omdat complottheorieën kunnen helpen om concurrenten in een kwaad daglicht te zetten.

Veel complottheorieën zijn verbonden met extreemrechtse en nationalistische theorieën, die gericht zijn tegen de 'globalisten' die erop uit zijn om 'de natie' te vernietigen. In ons land zien we bijvoorbeeld Thierry Baudet van de extreemrechtse partij Forum voor Democratie, die zich uitspreekt tegen het zogenaamde 'cultuurmarxisme' die het zou verbieden om nog "trots te zijn op Nederland" en die de zogenaamde 'vrijheid' in gevaar brengt. Er zou een 'cultuurmarxistische elite' zijn die dat allemaal handenwrijvend bekokstooft.

De schuld van de problemen die het kapitalistisch systeem veroorzaakt, worden zo in de schoenen geschoven van een vermeende 'linkse elite' - en zo kan extreemrechts verschijnen als de grote bondgenoot van de gewone mensen. Deze theorie heeft een sinistere achtergrond in de nazi-complottheorie van het 'cultuurbolsjewisme', die stelt dat de communisten onder leiding van de joden de westerse maatschappij en het 'Arische ras' zouden willen vernietigen. Deze theorie slaat meerdere vliegen in één klap: het verdeelt de arbeidersklasse en zet delen ervan tegen elkaar op, o.b.v. culturele of etnische achtergrond, en tegelijkertijd is het een aanval op het marxisme - de theorie die juist wetenschappelijk aantoont dat de werkelijke 'elite' (de kapitalisten, de eigenaren van de grote bedrijven) omvergeworpen kan worden als de arbeidersklasse zich verenigt in de strijd tegen het kapitalisme.

Maar ook andere, zogenaamd 'progressieve' krachten gebruiken complottheorieën om de arbeidersklasse te bedriegen en hun concurrentie uit te kunnen schakelen. Met het intenser worden van de concurrentie tussen de verschillende machtsblokken (VS, EU, China, Rusland), worden we in het nieuws gebombardeerd met verhalen over Russisch 'fake nieuws' en Chinese spionnen die op het punt staan om Europa kapot te maken. Anticommunisme en racisme voeren ook hier de boventoon. Zo zien we een groeiend anti-Aziatisch racisme opkomen.

Tussen alle negatieve berichtgeving omtrent China, zien we bijvoorbeeld de Leidse sinoloog Frank Pieke oproepen tot een verbod van "activiteiten van de Chinese Communistische Partij in Nederland" en wordt de Chinese bevolking van Nederland neergezet als een soort vijfde colonne voor de snode plannen van China. De extreemrechtse president van Brazilië, Bolsonaro, spreekt zelfs over een complot van China, en zijn volgers spreken van een anti-christelijk, communistisch complot om hun land kapot te maken. Dit terwijl door het beleid van Bolsonaro de inwoners van Brazilië zichzelf moeten opofferen voor de 'werkgelegenheid' (lees: de winsten van het kapitaal) en de situatie zo schrijnend is dat er bijna een half miljoen coronadoden zijn te betreuren.

In het kader van deze toenemende tegenstellingen tussen imperialistische machtsblokken woedt ook een hevige concurrentiestrijd op het gebied van de telecommunicatie, en ook daar komen allerlei complottheorieën naar boven, bijvoorbeeld over het 5G netwerk.

Waarom spreken complottheorieën aan?

Zoals we eerder al aangaven, spreken complottheorieën mensen aan omdat die theorieën werkelijke problemen aangrijpen waar verschillende lagen van de bevolking zich terecht zorgen over maken. Voor de kleine zelfstandige middenklasse speelt bijvoorbeeld mee dat ze voelt dat haar belangen niet gediend worden door het kabinet. De coronamaatregelen raken deze mensen hard in hun portemonnee, terwijl ze zien ze dat het grote kapitaal er met het geld vandoor gaat en grootaandeelhouders de coronasubsidies van de regering doodleuk in hun zak steken.

Maar ook bij delen van de arbeidersklasse slaan complottheorieën weleens aan, omdat ze inspelen op problemen waar de arbeidersklasse daadwerkelijk mee te maken heeft en waar mensen zich terecht zorgen over maken. Achter de aanhang voor allerlei complottheorieën over de pandemie en over vaccins, schuilen de zorgen en onzekerheid van mensen over belangrijke zaken. Denk aan misbruik van de pandemie om politieke rechten in te perken (daarover schreven we in een eerder artikel). Denk aan het falende overheidsbeleid en de tegenstrijdigheden daarin. Zoals het belang van mondkapjes die - zolang er een tekort aan was - werden afgedaan als schijnveiligheid, tegen de adviezen van wetenschappers en de Wereldgezondheidsorganisatie in, en zodra er voldoende aanbod was toch verplicht werden gesteld.

Of denk aan de toestand in de farmaceutische industrie, die in handen is van private eigenaren die onderling concurreren om patenten te krijgen en enorme winsten veilig te stellen. Dit in plaats van dat de industrie werkt met als enige doel het bevorderen van de volksgezondheid, en daartoe samenwerkt en informatie uitwisselt om snel tot goede en veilige vaccins te komen (dit gebeurt nu niet door de kapitalistische productieverhoudingen, zoals het private eigendom, de winst als doel van de productie, concurrentie etc.). Dit zijn allerlei zaken waar veel werkende mensen zich terecht zorgen om maken.

De opmars van complottheorieën wordt zo mede gevoed door het tegenstrijdige kabinetsbeleid zelf, en in het algemeen het onrecht en de tegenstrijdigheden die mensen zien in de kapitalistische maatschappij. Op die basis verspreiden reactionaire figuren en ook politieke partijen hun reactionaire opvattingen en complottheorieën.

Het internet kan daarbij als een soort fuik fungeren, waarin mensen steeds dieper in het complotdenken zinken. Dat kan beginnen met een filmpje van blackbox.tv of Café Weltschmerz, waar vaak met uit de context gerukte feiten van alles beweerd wordt, onder het mom van kritiek (die altijd is gericht op specifieke personen of instellingen, nooit het kapitalistische systeem zelf). Vanaf daar klikt men door en komt dieper in de fuik terecht. Maar de belangrijkste reden dat reactionaire opvattingen en onwetenschappelijke benaderingen zoals (maar niet uitsluitend) complottheorieën voet aan de grond krijgen, is het zwakke klassenbewustzijn onder grote delen van de arbeidersklasse.

Zonder revolutionaire theorie, geen revolutionaire strijd

Het lage klassenbewustzijn heeft te maken met de crisis waarin de arbeidersbeweging en de communistische beweging wereldwijd zijn beland na de contrarevoluties in de Sovjet-Unie en andere socialistische landen in 1989-91, alsmede het feit dat reformistische opvattingen (het eurocommunisme) de overhand hadden gekregen. In Nederland resulteerden deze ontwikkelingen uiteindelijk zelfs in de opheffing van de Communistische Partij van Nederland (CPN). Tegelijkertijd ging het kapitaal in de aanval: sociale rechten en verworvenheden kwamen onder vuur. Het marxisme werd dood verklaard en de marxistische theorie en filosofie wordt op alle mogelijke manieren bestreden (in het onderwijs, onderzoek, maar ook in de media, binnen de arbeidersbeweging etc.). Hierdoor raakte men ook in een ideologische crisis - een crisis van ideëen.

De wetenschappelijke, dialectisch-materialistische benadering, die eigen is aan de marxistische theorie, gaat uit van de materiële werkelijkheid en bestudeert die als een complex proces dat in verandering is en waarin allerlei aspecten en ontwikkelingen elkaar veelzijdig beïnvloeden. Die wetenschappelijke benadering van de maatschappij werd langzamerhand verdrongen door oppervlakkige, eenzijdige, metafysische (d.w.z. ondialectische) benaderingen en idealistische theorieën. Complottheorieën zijn daar een extreme uitdrukking van. De werkelijkheid wordt daarin niet wetenschappelijk benaderd als een ingewikkeld veranderend proces, maar er wordt vaak één enkel aspect van de werkelijkheid afgezonderd.

Bijvoorbeeld in het eerder genoemde voorbeeld "enkele corporaties bezitten feitelijk de gehele economie". Dit is natuurlijk een feit - het kapitalisme kent in zijn huidige fase enorme monopolies die concurreren tegen elkaar en de kleinburgerij. Maar wat moeten we met deze informatie? In plaats van te begrijpen waar deze macht vandaan komt, hoe die is ontstaan, wat de materiële belangen zijn van de kapitalisten en daartegenover de belangen van de arbeidersklasse, wordt er door de complotdenkers een groepje namen of organisaties opgesomd die simpelweg 'kwaadaardig' zijn. Maar, zoals Lenin zei: "de mensen waren en blijven domme slachtoffers van bedrog en zelfbedrog in de politiek, zolang ze achter alle zedelijke, religieuze, politieke en sociale frases, verklaringen en beloften niet de belangen van deze of gene klasse weten te ontdekken.

De voorstanders van hervormingen en verbeteringen zullen altijd weer bedrogen worden door de verdedigers van het oude, zolang ze niet inzien, dat elke oude instelling, hoe barbaars en verrot deze ook mag zijn, zich staande houdt door de kracht van deze of gene heersende klassen." Het gaat erom de klassenbelangen te begrijpen, en te begrijpen dat het kapitaal niet omver geworpen moet worden omdat ze uit slechte mensen zou bestaan, maar omdat ze van een verrot systeem profiteren en het in stand houden.

Opvallend is dat complottheorieën de laatste tijd ook aanslaan bij mensen die zichzelf als links en progressief identificeren. Dat heeft alles te maken met het lage klassenbewustzijn. Zonder revolutionaire theorie, zonder het wetenschappelijk socialisme, is men niet in staat om de werkelijke oorzaken van de problemen en het onrecht in de maatschappij te begrijpen, en kan men er dus ook niet op een goede manier tegen strijden.

Complottheorieën bieden de arbeidersklasse helemaal niks. Het verdraait de essentie van de problemen waar de werkende klasse mee te maken heeft, het verhult de werkelijke oorzaak van die problemen en leidt af van de georganiseerde strijd tegen het kapitalisme. Als communisten is het onze taak om deze onwetenschappelijke denkpatronen te ontmaskeren, te doorbreken en de voorwaarden te bouwen om werkende mensen te organiseren voor hun eigen belangen in plaats van die van de ene of de andere groep kapitalisten. De werkers, werklozen, scholieren, studenten en gepensioneerden uit de werkende klasse kunnen de strijd tegen armoede, werkloosheid, onzekerheid, uitbuiting en oorlog, en voor gratis en kwalitatieve gezondheidszorg enkel winnen als die gericht is op de opbouw van een andere maatschappij, het socialisme-communisme.