Corona-ontslag en loonsverlaging: wie vangt de shock op?

De Covid19-pandemie heeft Nederland en de rest van de wereld nu driekwart jaar in de greep. De economische cijfers van het tweede en derde kwartaal van 2020 zijn bekend. Het wordt duidelijk dat de verwachte klap voor het loon en de werkgelegenheid werkelijkheid is geworden. Maar achter de cijfers verbergt zich meer dan alleen een lockdowncrisis. Veel kapitalisten hebben tijdig hun winst geïnd en kunnen rustig nieuwe tijden van winstgevendheid afwachten. Ook zijn er kapitalisten die de paniek en verwarring gebruiken om de Nederlandse arbeidsmarkt nóg verder in hun voordeel om te buigen.

De FNV heeft afgelopen weken op een aantal plekken acties aangekondigd en persverklaringen afgegeven, waarin zij erop wijst dat de belangen van hun leden sterk onder druk staan. Naast een staking van drie kwartier en stiptheidsacties van bagage-afhandelaars op Schiphol op 27 november jl. bereiden ook de werknemers in de Elektrometaal nu acties voor wegens de halsstarrige houding van de werkgevers.

De werkgevers in de zeer winstgevende supermarktsector treuzelen eveneens met reageren op het loonbod van de FNV. Het bejubelde afscheid van het 'Ontspoorde Kapitalisme', om het in de titel van het boek van derde-weg-er Bert de Vries te beschrijven, en een start van een periode waarin loonsverhogingen weer mogelijk zijn en de vaste baan wordt geherwaardeerd, was van zéér korte duur.

Over de hele linie is het cao-overleg tot stilstand gekomen. Zoals arbeidsvoorwaardencoördinator FNV, Zakaria Boufangacha stelt in een FNV-persverklaring: "Het was natuurlijk een heel vreemd jaar. Voor het uitbreken van de crisis maakten we steeds meer goede cao-afspraken op het gebied van meer vaste banen en meer loon. Daar moesten we flink voor knokken. De economie draaide al jaren goed, maar werkenden profiteerden daar nauwelijks van. Nu, sinds de coronacrisis, mogen werkenden als eerste de rekening betalen, als het aan de werkgevers ligt." Het collectief knokken, nodig voor een goede cao, is door thuiswerken en gebrek aan onderling contact een stuk ingewikkelder geworden. Die kans ruiken de winstmaximalisten ook.

Cijfers

Het CBS geeft aan dat er in het derde kwartaal van 2020 8.426 werknemers aan het werk waren. In vergelijking met het derde kwartaal van 2019, een jaar eerder, zijn dat 119.000 banen minder. Dat is een daling van 1,4 procent. Het werkloosheidscijfer is sinds Covid19 toegenomen naar 4,5 procent. Van het tweede naar derde kwartaal dit jaar nam het aantal werklozen met 70.000 toe. Voor duizenden mensen zal de kerst een stuk killer zijn, nog afgezien van de maatregelen die onderling contact en steun onmogelijk maken.

Tot aan de zomer is 14 miljard uitgetrokken voor steun aan de werkgevers. Op 9 december jl. kondigde de regering verhoging van die regeling met 3,7 miljard aan om de komende tijd maximaal 70 procent van salarissen te vergoeden. De tot nu toe geldende NOW-regelingen hebben ongeveer tweeënhalf miljoen werknemers bereikt, vooral in horeca, vervoer en toerisme. Toch is daarnaast het aantal ontslagaanvragen bij UWV sinds afgelopen tweede kwartaal 2,3 keer zo hoog.

Het verlies van 119.000 vaste banen over een jaar gaat gepaard met eengroei van 68.000 zzp-banen. Het zijn de op winstmaximalisatie beluste bezitters van de bedrijven, die de kans grijpen een personeelsbeleid dóór te drukken in hun belang. Tegen elke vijf werknemers in vaste dienst is ook één Nederlander werkzaam als zelfstandige. Coronajaar 2020 is vooral óók het jaar van een verdere uitstoting van mensen uit de vaste cao-baan in het, zeker nu, precaire zzp-bestaan. Wat we nu in de cijfers zien is een tendens die al veel langer speelt: inwisselen vaste werknemers voor flexibele arbeid en het zoveel mogelijk wegmasseren van het ondernemersrisico richting personeel.

Bedrijven in gevaar...

Het aantal bedrijven dat failliet gaat dit vierde kwartaal door de maatregelen lijkt lager, dan wat rond mei voorspeld was. Men is een beetje stil over de totale aantallen. Het lijkt erop dat de bezitters van de bedreigde bedrijven, met name in horeca en toerisme, hun schaapjes al eerder op het droge hadden. Naar alle waarschijnlijkheid door een bedrijfsstructuur van inhuur van arbeid via payroll en zzp-schap en allerlei schimmige BV-constructies. Opvallend is de groei van het aantal bedrijven, vaak BV's, dat stopt zonder dat er schuldeisers of betalingsproblemen zijn. In oktober waren er 16.000 uitschrijvingen bij de Kamer van Koophandel, een toename van 45 procent ten opzichte van oktober 2019.

In de nu bedreigde sectoren toerisme en horeca wordt al veel langer met een laag aandeel van vaste kosten (zeg: vaste contracten) gewerkt. Zeker sinds de invoering van de euro is de winstgevendheid van, met name de horeca, nog nooit zo hoog geweest. Voor het opstarten van een bedrijf in deze sector is weinig kapitaal nodig én er zijn snel weer hoge winsten te halen (zeker als je voor een koffie 4 euro kan vragen).

De pechvogels die zich net in schulden gestoken hebben om hun droom, een eigen café of restaurant, te realiseren en nu in de problemen zitten, niet meegerekend. Voor hen, vaak kleine zelfstandigen die meer gedwongen of vanuit passie werken, zijn de Covid19-maatregelen natuurlijk een hard gelag.

... maar ook groeisectoren

Naast sectoren die geraakt worden, zijn er ook waar nu juist méér werknemers nodig zijn. Zoals bij GGD-teststraten, ziekenhuizen en verzorgingstehuizen en bij bedrijven die ICT-ondersteuning bij het thuiswerken verzorgen. Zoals Rob Witjes, hoofd arbeidsmarkt, informatie en advies bij het UWV aan NU.NL vertelde: "Er zijn bijvoorbeeld elektriciens en monteurs nodig, mbo-beroepen in de techniek. Onderwijs en zorg ook natuurlijk, daar heb je ook te maken met veel mensen die nu met pensioen gaan en vervangen moeten worden, zelfs nog los van de coronasituatie. En de e-commerce is booming: er zal een enorme vraag naar bezorgers zijn." Het ziet er niet naar uit dat de huidige Covid19-maatregelen snel, de al langer erg krappe, arbeidsmarkt in Nederland gaan veranderen in een plek waar massawerkloosheid heerst.

De Covid19-tijd laat ook enkele straffe staaltjes van ondernemersbrutaliteit zien. Zo zijn er tal van voorbeelden te vinden van wel zeer snel rijk wordende ondernemers en aandeelhouders. Het cashen van plotseling zeer lucratieve bedrijvigheid kan nu vooral dankzij het stuwmeer aan kapitaal dat al jaren naar rendement lonkt. Nu zien veel kapitalisten kansen om in de Covid19-groeisectoren als ICT, e-commerce en koeriersbedrijven, flink rendement te gaan halen. We zien steeds meer dat een eigenaar van een bedrijf zich bij de eerste de beste gelegenheid schaamteloos verrijkt door het bedrijf te verkopen aan monopolies, zoals Amerikaanse techbedrijven of aandeelhoudersparadijzen zoals Ahold of PostNL.

Een ander voorbeeld van een ongekend brutale manier van over de ruggen van werknemers rijk worden is wat de aandeelhouders van Booking.com deden. Eerst miljoenen van de NOW-regeling incasseren en dan alsnog 4.400 werknemers ontslaan. De winst van Booking.com dat een site beheert waar hotelkamers geboekt kunnen worden, was in 2016 2,4 miljard euro. En dat met 13.000 werknemers, waarvan nu ruim een derde, vaak jongere, werknemers in Amsterdam, hun baan verliezen. Kapitalisme anno 2020 heeft een bepaald gezicht: met een zeer losse en flexibele band met de factor arbeid superwinsten opstrijken voor de aandeelhouders.

Schokdoctrine

In Nederland laat de ontwikkeling in de arbeidsverhoudingen in dit Covid19-tijdperk twee bewegingen zien.

1. Aan de ene kant probeert de regering de schok te dempen met NOW-regelingen, méér geld voor zorg en allerlei andere regelingen om verlies aan inkomen te voorkomen. Dat kan zij doen omdat er door de Nederlandse staat voldoende geld geleend en gedrukt kan worden én door de lage staatsschuld internationaal gezien en door het vooruitschuiven van de schuldenberg. Hiermee koopt de regering steun onder de bevolking en voorkomt zij politieke onrust in verkiezingstijd. Het doel blijft zoals altijd: 'klassenvrede in de polder' [zie ook voor het internationale karakter van de ontwikkelingen de bijdrage van Greg Godels in dit nummer, nvdr]. Daarmee is de heersende klasse in Nederland door haar parlementaire vrienden het beste gediend.
2. Bepaalde werkgevers gebruiken de paniek en verwarring, ontstaan door de Covid19-schok, in hun voordeel. Zij proberen de toenemende druk te ontlopen van de loonafhankelijken, georganiseerd in de vakbeweging, die hun deel van de in de laatste twee decennia gerealiseerde superwinsten opeisen. De werkgevers en hun (neoliberale) vriendjes in de politiek en wetenschap gebruiken de huidige crisis om plannen, die al langer op de plank liggen, versneld uit te voeren. Plannen voor juist nog méér flexibiliteit en minder collectieve rechten op de werkvloer.

Tijdens zogenaamde MBA-cursussen krijgen veel managers het volgende geleerd: verspil nooit de kansen die je krijgt door een verminderde weerstand tegen plannen tijdens een crisis. Juist dan is het tijd om de invoer van ongewenste methoden, reorganisaties en bezuinigingen uit te voeren. Eerder heeft Naomi Klein dit model, de zogenaamde Schok-doctrine, in een boek uitgelegd aan de hand van historische voorbeelden hoe verhoogde kapitalistische uitbuiting in een crisis wordt doorgevoerd. Zoals in Chili onder Generaal Pinochet door de zogenaamde Chicago Boys, economen opgeleid in de VS, gedaan is. Dit politieke idee om juist paniek en verwarring te gebruiken (en zo nodig bewust te creëren indien mogelijk), om neoliberale plannen door te drukken, is nog steeds zeer geliefd bij rechtse politici en kapitalistische denktanks.

Antwoord vanuit klassenbewustzijn

De uitdaging van de vakbeweging is duidelijk: hoe in Covid19-tijden collectieve acties opzetten? De aanval vanuit de werkgevers om de kosten van de crisis af te wentelen op de werknemers, moet afgeslagen worden. Dát kan alleen door van deze crisis, al is die in de kern een gezondheidscrisis, het klassenkarakter duidelijk en expliciet neer te zetten. Het is niet enkel een kwestie van 'samen' de schouders er onder zetten. Presenteer de rekening van deze crisis aan de graaiers van de laatste twee decennia.

Juist nú wordt duidelijker hoe belangrijk collectieve werknemersrechten zijn. Ook voor zzp-ers dus. Zet politieke druk waar het kan om het sociale zekerheidsvangnet ruimer te maken en steviger neer te zetten. De werkenden en uitkeringsgerechtigden hebben méér zekerheid nodig, niet de bezittersvan bedrijven en aandelen. Niet onderling bakkeleien over bijzaken, maar alle pijlen op de heersende klasse richten!